Konferencja „Globalne wschody. Sploty historii i pamięci”

W dniach 19-21 stycznia 2023 roku odbyła się współorganizowana przez Uniwersytet Warszawski konferencja „Globalne wschody. Sploty historii i pamięci” (szczegóły w programie konferencji). Dotyczyła ona podobieństw w doświadczaniu nowoczesności, transformacji od dyktatury do demokracji i kształtowaniu pamięci zbiorowej na globalnych wschodach. Podczas konferencji ukazano w nowym świetle i w globalnej perspektywie kwestie płynności pojmowania Wschodu i Zachodu, złożoności pamięci i wyobraźni historycznej oraz definiowania granic pomiędzy dyktaturą i demokracją.

Globalny wschód to transperyferyjna, nieoczywista przestrzeń, w której „Wschód” pozostaje zacofany wobec rozwiniętego „Zachodu” na drodze do globalnej nowoczesności. Domyślnym rozwiązaniem dla przestrzeni nieoczywistej jest stanie się „Zachodem”. Konfiguracja nierozwiniętego Wschodu i rozwiniętego Zachodu ukształtowała naszą wyobraźnię historyczną na wzór orientalnego eurocentryzmu. Widziany z perspektywy przestrzeni nieoczywistej, podział pomiędzy Wschód i Zachód nie pokrywa się z fizycznymi granicami Azji i Europy i wymyka się kategoriom geograficznym. Koncepcje i strategiczne lokalizacje Wschodu i Zachodu podlegają ciągłym przekształceniom w dyskursie historycznym. Nabierają one kształtu i stają się spójne wyłącznie we wzajemnej relacji, w dyskursywnym kontekście „przestrzeni nieoczywistej”.

Płynność Wschodu i Zachodu jako pojęć należących do geografii wyobrażonej staje się oczywista, gdy usytuujemy je w globalnym pochodzie narodowych historii. Niemiecka wyobraźnia historyczna ustanawia niemiecką „kulturę” jako przeciwwagę dla francuskiej „cywilizacji”, a Niemcy jako Wschód wobec Francji jako Zachodu. Jednakże Niemcy stają się Zachodem wobec Polski, jak wskazuje „Ost” w „Ostforschung” w badaniach nad Polską. Z kolei Polska identyfikuje się jako Zachód wobec „azjatyckiej” Rosji. W Japonii, po zwycięstwie w wojnie rosyjsko-japońskiej, orientalizowano Rosję, pozycjonując ją jako Zachód. W przemówieniu Wałęsy z 1981 roku, Polska stała się dla Japonii Wschodem/Azją a Japonia dla Polski Zachodem/Europą. „Wschód” i „Zachód” są adaptowalnymi kategoriami, których plastyczność można zrozumieć badając sploty historii i pamięci Zachodniej Europy, Wschodniej Europy oraz Wschodniej Azji.

Zachód stereotypizował Orient postrzegając społeczeństwa Bliskiego Wschodu, Azji i Północ-nej Afryki jako statyczne i nierozwinięte, a zarazem wykreował Europę Wschodnią jako „intelektualny projekt swoistej orientalizacji”. Europa Wschodnia stała się dla Zachodu modelem zacofania zanim określono tak Azję. Z kolei dziewiętnastowieczna polska inteligencja definiowała Europę Zachodnią i pozycjonowała siebie jako warstwę pośredniczącą pomiędzy Europą a Wschodem. Stopień przynależności do Wschodu wyznaczała odległość od „Zachodu”. Ani narodowi ani marksistowscy historycy globalnych wschodów nie uwolnili się od eurocentrycznego dyskursu historycyzmu, który projektował Zachód jako modelową skalę „historii”, tym samym napędzając zarówno eurocentryzm, jak i orientalizm. Narodowe historie globalnych wschodów stały się epistemologicznymi bliźniakami eurocentrycznych narodowych historii Zachodu poprzez podzielanie etosu „antyzachodniego orientalizmu”.

Konferencja była okazją do przedstawienia referatów na następujące tematy:

1. Historyczne wyobraźnie: (auto)orientalizm globalnych wschodów
2. Wytwarzanie Wschodu: ruchy polityczne i procesy tożsamościowe
3. Globalne pamięci Wschodu: władza i opozycja w zimnowojennych przestrzeniach pamięci, pamięć modernizacji i rozwoju na powojennych wschodach
4. Powiązania i porównania pamięci o dyktaturach i ludobójstwach: międzynarodowe transfery pamięci historycznych oraz dyskursów negacjonistycznych
5. Przedstawienia globalnych wschodów: kolekcje, muzea i dziedzictwo kulturowe
6. Polska i globalne wschody: teoria i praktyka.

Organizatorzy: Uniwersytet Warszawski (Warszawskie Centrum Historii Globalnej Wydziału Historii, WCGH; Centrum Badań nad Pamięcią Wydziału Socjologii, CRSM), Sogang University (Critical Global Studies Institute, CGSI) oraz Leibniz Institute of the History and Culture of Eastern Europe (GWZO)

Komitet organizacyjny: prof. Jie-Hyun Lim (CGSI), prof. Marek Pawełczak (WCGH), dr Laura Pozzi (WCGH), prof. Maren Röger (GWZO), prof. Joanna Wawrzyniak (CRSM)